1. Cefndir

Dewis i gleifion

Yn Lloegr, mae gan gleifion yr hawl i ddewis i ba ysbyty y bydd eu meddyg teulu yn eu hanfon. Mae hyn hefyd yn berthnasol i drigolion Cymru sydd yn byw mewn ardaloedd ar y ffin ac sydd wedi'u cofrestru â meddyg teulu yn Lloegr. Mae'r hawl gyfreithiol hon yn caniatáu i gleifion ddewis unrhyw ysbyty yn Lloegr sy'n cynnig triniaeth addas sy'n cyrraedd safonau ac o fewn costau'r GIG. Mae gwefan ADHD UK yn darparu rhagor o wybodaeth am yr hawl i ddewis yn Lloegr mewn perthynas ag asesiadau ADHD.

Nid yw'r GIG yng Nghymru yn gweithredu system o roi'r dewis i gleifion, ond mae'n ceisio darparu gwasanaethau yn agos at gartref y claf pan fo hynny'n bosibl. Nid oes gan gleifion sydd wedi'u cofrestru â meddyg teulu yng Nghymru hawl statudol i ddewis i ba ysbyty y cânt eu hanfon. Mae'r un peth yn wir hefyd am gleifion o Loegr sydd â'u meddyg teulu yng Nghymru. Yng Nghymru, dim ond os nad yw'r driniaeth sydd ei hangen arnynt ar gael yn yr ardal lle maent yn byw y caiff cleifion eu hatgyfeirio i ddarpariaeth y tu allan i'r ardal honno.

Gwybodaeth am ADHD

Mae ADHD yn gyflwr niwroddatblygiadol (hynny yw, mae’n bresennol o enedigaeth). Mae'n effeithio ar tua 1 o bob 20 o bobl, er y gallai nifer yr achosion fod yn uwch yn sgil tan-ddiagnosis neu gamddiagnosis. Mae'n aml yn cyd-ddigwydd â chyflyrau niwroddatblygiadol eraill, fel awtistiaeth.

Gall achosion o ADHD nad ydynt yn destun diagnosis neu gymorth arwain at ganlyniadau iechyd corfforol a meddyliol gwaeth i’r rhai yr effeithir arnynt. Mae plant sydd â chyflyrau niwroddatblygiadol fel ADHD yn profi cyfraddau uchel o waharddiadau o'r ysgol, methiant addysgol, chwalfa deuluol, a chamddefnyddio sylweddau.

Mae llawer o blant a phobl ifanc yn wynebu amseroedd aros hir (blynyddoedd yn aml) am asesiad a diagnosis. Yn sgil hynny, mae rhai teuluoedd yn talu'n breifat am asesiad. Gall yr amseroedd aros hir hefyd fod yn broblem benodol i bobl ifanc sy'n nesáu at yr oedran pan fyddant yn pontio i wasanaethau oedolion, lle gallai'r trothwyon ar gyfer sicrhau cymorth fod yn uwch.

2. Camau gweithredu gan Lywodraeth Cymru

Cafodd ffrwd waith gwasanaeth niwroddatblygiadol Cymru gyfan ei lansio yn 2015/16, a hynny o dan y rhaglen Law yn Llaw dros Blant a Phobl Ifanc (T4CYP). Cafodd timau niwroddatblygiadol amlddisgyblaethol eu sefydlu, a chafodd llwybr asesu a diagnosis niwroddatblygiadol ei gyhoeddi. Roedd y ddogfen hon yn nodi chwe safon, a'i nod oedd datblygu dull cyson o asesu ledled Cymru.

Ym mis Tachwedd 2019, cafodd y rhaglen Law yn Llaw dros Blant a Phobl Ifanc ei hymestyn tan 2022, gyda chylch gwaith wedi’i ailffocysu. Roedd gwasanaethau niwroddatblygiadol yn un o dri maes allweddol a amlygwyd, gydag amcan i roi rhagor o gymorth i fyrddau iechyd at ddibenion rhoi’r llwybr a’r safonau ar waith, a chefnogi’r broses o ddatblygu ymateb system gyfan ar gyfer plant a phobl ifanc sydd â chyflyrau niwroddatblygiadol. Daeth y rhaglen Law yn Llaw dros Blant a Phobl Ifanc i ben ym mis Mawrth 2022, er bod rhywfaint o waith gwaddol yn parhau tan fis Medi 2022. Mae hyn yn cynnwys ystyried canfyddiadau adolygiad a gynhaliwyd ynghylch y galw am wasanaethau niwroddatblygiadol ar gyfer pob oed, a chapasiti’r gwasanaethau hynny. Cafodd adroddiad cryno ynghylch yr adolygiad hwnnw ei gyhoeddi ym mis Gorffennaf 2022.

Cafodd y cyfrifoldeb dros wasanaethau niwroddatblygiadol ei symud yn ddiweddar i bortffolio Julie Morgan, y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol (yn flaenorol, roedd y cyfrifoldeb hwn yn eistedd gyda Lynne Neagle, y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant). Mewn datganiad ar 6 Gorffennaf 2022, cydnabu’r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol fod gwasanaethau niwroddatblygiadol dan bwysau, a bod y sefyllfa hon wedi gwaethygu yn sgil y pandemig. Dywedodd:

Mae mwy o ymwybyddiaeth o awtistiaeth a chyflyrau niwroddatblygiadol eraill wedi arwain at alw cynyddol am asesu a chymorth, sydd yn anffodus wedi arwain at amseroedd aros hirach a bylchau yn y ddarpariaeth, y mae angen mynd i’r afael â hwy ar frys.

Mae llythyr y Dirprwy Weinidog at y Pwyllgor Deisebau am y ddeiseb hon yn cyfeirio at ei datganiad ar 6 Gorffennaf, a’r broses o gyflwyno rhaglen wella newydd ar gyfer cyflyrau niwroddatblygiadol, sy’n cael ei hategu gan swm o £12 miliwn i wella amseroedd aros, gwasanaethau a chymorth i deuluoedd.

Gan fod byrddau iechyd yn gyfrifol am ddarparu gwasanaethau megis asesiadau ADHD, bydd y Cynllun Gwella yn archwilio sut y mae byrddau iechyd yn darparu eu gwasanaethau ar hyn o bryd, gan gynnwys yr ymateb i ddiagnosis preifat, sef mater a godwch yn eich llythyr. (…)

Byddaf yn monitro cyflwyniad y rhaglen yn agos ac mae Grŵp Cynghori newydd y Gweinidog ar gyflyrau niwroddatblygiadol wedi’i sefydlu. Bydd y grŵp hwn yn rhoi cyngor i mi ar gynnydd, ar feysydd o arfer gorau a ddaw i’r amlwg, ar opsiynau cyllido ac ar unrhyw faterion eraill a all fod o werth i unigolion niwrowahanol yng Nghymru.

3. Camau gweithredu gan Senedd Cymru

Gwnaeth yr adroddiad a gyhoeddwyd gan y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol ym mis Enrill 2022, sef Aros yn iach? Effaith yr ôl-groniad o ran amseroedd aros ar bobl yng Nghymru, ddau argymhelliad mewn perthynas â gwasanaethau niwroddatblygiadol. Mae’r rhain wedi’u nodi isod, ynghyd ag Ymateb Llywodraeth Cymru i’r argymhellion hyn:

Argymhelliad 5 y Pwyllgor: Pan fydd yn rhannu canfyddiadau’r adolygiad o gapasiti gwasanaethau niwroddatblygiadol a’r galw amdanynt â ni, dylai’r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol hefyd nodi sut a phryd y caiff unrhyw argymhellion a wneir gan yr adolygiad eu rhoi ar waith a sut y caiff eu heffaith ei monitro.

Ymateb Llywodraeth Cymru: (…) Rydym yn ystyried y camau sydd angen eu cymryd, a byddwn yn gwneud datganiad pellach cyn bo hir yn cadarnhau’r cymorth brys y byddwn yn ei ddarparu i leihau’r pwysau presennol ar wasanaethau asesu. Yn ystod gweddill y tymor hwn, byddwn yn gweithio mewn partneriaeth ag ymarferwyr a’r rhai sy’n chwilio am gymorth i ddatblygu gwasanaethau cynaliadwy sy’n darparu mynediad amserol ac sy’n gallu darparu gofal pwysig cyn ac ar ôl asesiad, trwy ddefnyddio dull cyfannol sy’n canolbwyntio ar yr unigolyn.

Argymhelliad 6 y Pwyllgor: Dylai’r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol roi’r wybodaeth ddiweddaraf yn hydref 2022 am ba gamau sydd wedi’u cymryd i nodi a mynd i’r afael ag unrhyw wahaniaethau yn yr amser a gymerir yng Nghymru i roi diagnosis i fenywod a gwrywod sydd â chyflyrau niwroddatblygiadol fel awtistiaeth.

Ymateb Llywodraeth Cymru: Mae casglu data cywir a llawn gwybodaeth yn allweddol; nid yw’r targed amseroedd aros presennol yn addas i’r diben ac nid yw’n darparu’r wybodaeth sydd ei hangen arnom i gynllunio a darparu gwasanaethau cyflyrau niwroddatblygiadol, ac mae hyn yn cynnwys yr angen i allu dadgyfuno data asesu yn ôl rhyw. Fel rhan o’r gwelliannau sydd i’w cyflwyno gennym, byddwn yn ail-gynllunio’r broses casglu data fel ei bod yn darparu gwybodaeth bwysig sy’n gallu ein helpu i nodi i ba raddau y mae gwasanaethau’n cyflawni, ac a oes unrhyw anghydraddoldebau o ran asesu.

Mae niwrowahaniaeth (sy’n cynnwys cyflyrau niwroddatblygiadol fel ADHD ac awtistiaeth) hefyd yn thema allweddol yn ymchwiliad cyfredol y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol i anghydraddoldebau iechyd meddwl.

Gwneir pob ymdrech i sicrhau bod y wybodaeth yn y papur briffio hwn yn gywir adeg ei gyhoeddi. Dylai darllenwyr fod yn ymwybodol nad yw’r papurau briffio hyn yn cael eu diweddaru o reidrwydd na’u diwygio fel arall i adlewyrchu newidiadau dilynol.